अपचन होणे – Indigestion :
अपचन होणे म्हणजे घेतलेला आहार नीट न पचणे. पचनसंस्थेतील पाचक स्त्राव (Digestive enzymes) यांमुळे अन्नाचे पचन होत असते. मात्र काही कारणामुळे पचनसंस्था बिघडल्याने हे पाचक स्त्राव कमी झाल्याने घेतलेले अन्न योग्यरीत्या पचत नाही तेंव्हा अपचन होते. चुकीचा आहार, अवेळी जेवणे, बैठी जीवनशैली यांमुळे अपचनाची समस्या अनेकांना होत असते.
पचन म्हणजे खाल्लेल्या अन्नाचे पाचक रसात रूपांतर होऊन शरीराचे पोषण होणे. आपली पचनसंस्था म्हणजे तोंडापासून गुदद्वारापर्यंत गेलेली एक लांबलचक पोकळ नळीच होय, ज्याची लांबी साधारणपणे नऊ मीटर इतकी असते. अन्नाचे पूर्ण पचन करून त्यातली पोषणद्रव्ये शरीरात शोषून घेणे व शेवट राहिलेला मळ शरीरातून गुदद्वारामाग्रे बाहेर टाकणे हे काम पचनसंस्था अव्याहतपणे करत असते.
अपचन कशामुळे होते ..?
सामन्यता घेतलेले अन्न अन्ननलिकेतून पोटामध्ये आल्यानंतर त्यावर पाचक स्त्रावांची प्रक्रिया होते व त्या अन्नाचे पचन योग्य रितीने होते. मात्र जेंव्हा ह्या पाचक स्त्रावांची उत्पत्ती कमी होते तेंव्हा अन्नाचे पचन योग्यरित्या होत नाही यामुळे अपचनाच्या तक्रारी उद्भवतात. तसेच आवश्यकतेपेक्षा अधिक खाणे, वेळी अवेळी जेवणे, पचनास जड असणारे पदार्थ खाणे यांमुळे पचनक्रिया बिघडते व त्यामुळे अपचन होते.
अपचन होण्याची कारणे :
अपचनाचा विकार मुख्यत: दोन कारणांनी होतो. अयोग्य जीवनशैलीमुळे आणि काही शारीरिक आजारांमुळे अपचनाचा त्रास होतो.
- शरीरात पाचक रसांचा अभाव किंवा कमतरता निर्माण झाल्यास अपचनाची समस्या उद्भवते.
- अयोग्य आहारामूळे, आवश्यकतेपेक्षा अधिक प्रमाणात भोजन करणे, रात्री उशीरा भोजन करणे, भोजनाच्या वेळा न पाळणे, भराभर जेवण करणे, अन्न व्यवस्थित न चावता गिळणे.
- अधिक तेलकट, मसालेदार चमचमीत पदार्थ खाणे, चहा, कॉफी यांचे अधिक सेवन करणे.
- दारू, तंबाखूच्या व्यसनामूळे अपचनाच्या तक्रारी वाढतात.
- रात्रीच्या वेळेची जागरणे, अतिताण, मानसिक तणाव, अतिकाळजी या सर्वामुळे अपचनाचा विकार वाढतो.
- वेदनाशामक औषधे, स्टिरॉईड्स यांचा अतिरिक्त वापरामुळे अपचनाच्या तक्रारी वाढतात.
अपचन झाल्यास होणारे त्रास :
- पोटात दुखणे,
- मळमळ व उलटी होणे,
- पोटात गॅस होणे,
- जुलाब होणे,
असे त्रास अपचन झाल्याने होतात.
डॉक्टरांकडे कधी जाणे आवश्यक आहे..?
अपचन ही समस्या काही गंभीर आजारांचे पूर्व लक्षणही असू शकते. यासाठी अपचनाबरोबरचं सतत उलट्या होणे, रक्तयुक्त उलटी पडणे, weight loss, गिळताना त्रास होणे अशी लक्षणे दिसून येत असतील तर डॉक्टरांचा सल्ला लवकरात लवकर घ्यावा.
अपचन झाल्यावर हे घरगुती उपाय करावे :
अपचन झाल्यामुळे गॅसेस, अॅसिडिटी पोट बिघडणे, ढेकर येणे, जेवणानंतर अस्वस्थ वाटणे असे त्रासही होऊ शकतात. यासाठी अपचनाचा त्रास दूर करण्यासाठी घरगुती उपायांची माहिती खाली दिली आहे.
लिंबू रस आणि आले –
जेवणानंतर दोन चमचे लिंबू रसात आल्याचा रस मिसळून ते कोमट पाण्यातून प्यावे. यामुळे घेतलेल्या आहाराचे व्यवस्थित पचन होण्यास मदत होते.
ताक आणि हिंग –
हिंग घातलेले ताक पिण्यामुळे अपचनाची समस्या दूर होते. तसेच तोंडाला चव येणास, भूक वाढवण्यासही यामुळे मदत होते.
ओवा किंवा जिरे –
अपचन होत असल्यास एक चमचा ओवा किंवा जिरे यामध्ये सैंधव मीठ मिसळावे. ते मिश्रण गरम पाण्यात घालून पिण्यामुळे अपचन दूर होते. तसेच अपचनामुळे पोट बिघडले असल्यास जुलाब थांबवण्यासही मदत होते.
आले व सैंधव मीठ –
आल्याचा तुकड्यास थोडेसे सैंधव मीठ लावून खाल्यास अपचनामुळे होणारा पोटातील गॅस निघून जाण्यास मदत होते.
अपचन होत असल्यास असा घ्यावा आहार :
अपचन झाल्यावर काय खावे..?
अपचन होत असल्यास पचनास हलका असा आहार घ्यावा.वरण-भातातून तूप घालून खावे. आयुर्वेदिक हिंग्वाष्टक चूर्ण गरम भातातून तूप घालून खाल्यास अपचनाची समस्या दूर होते. हिरव्या पालेभाज्यां, ताजी फळे, फळभाज्या, दही, ताक यांचा आहारात समावेश करावा.
अपचन झाल्यास काय खाऊ नये..?
पचनास जड पदार्थ खाणे टाळावे. तळलेले पदार्थ, मैदायुक्त पदार्थ, मसालेदार पदार्थ, मांसाहार, हरबरा, मटार, बटाटा, कोबी इत्यादी पदार्थ जास्त प्रमाणात सेवन करणे किंवा चहा-कॉफी, कोल्ड्रिंक्स पिणे टाळावे. यामुळे अपचन होते. यासाठी असे पदार्थ सतत खाणे टाळावे.
अपचन होऊ नये यासाठी घ्यायची काळजी :
- भरपेट जेवणे टाळावे.
- एकाचवेळी भरपूर जेवण्यापेक्षा तीन ते चार वेळा थोडे थोडे खावे.
- जेवणाच्या वेळा पाळाव्यात.
- जेवताना सावकाश व प्रत्येक घास चावून खावा.
- गडबडीत, लवकर लवकर खाणे टाळावे.
- दिवसा झोपू नये आणि रात्री जागरण करू नये.
- जेवल्यावर लगेच झोपू नये. शक्य असल्यास शतपावली करावी. ते शक्य नसल्यास किमान थोडावेळ बसून रहावे व मगच झोपावे.
- वारंवार चहा कॉफी पिणे टाळावे.
- तंबाखू, सिगारेट, मद्यपान अशी सर्व प्रकारची व्यसनेही टाळावीत.
- नियमित व्यायाम करावा. व्यायामामुळे घेतलेल्या अन्नाचे सम्यक पचन होण्यास मदत होते.
- मानसिक व शारीरिक ताण कमी करण्यासाठी योग वा रीलॅक्सेशन थेरपीचा अवलंब करावा.
हे सुध्दा वाचा – भूक लागण्यासाठी उपाय जाणून घ्या.
Read Marathi language article about Indigestion Causes, Symptoms and Treatment. Last Medically Reviewed on February 22, 2024 By Dr. Satish Upalkar.
