मूळव्याध ची लक्षणे, कारणे आणि उपचार : Piles Symptoms

मूळव्याध (Piles) :

मूळव्याधला Piles किंवा Hemorrhoids असेही म्हणतात. मूळव्याध हा अत्यंत त्रासदायक असा आजार आहे. यामध्ये गुदभाग आणि मलाशय यांच्याठिकाणी सूज येते. यामुळे, गुद्द्वारांच्या आत आणि बाहेरील बाजूला कोंब येतात. अनेक लोक पाईल्सच्या त्रस्त आहेत. हा त्रास दिवसेंदिवस वाढतच जातो. यासाठी मूळव्याधवर वेळीच उपचार करणे खूप महत्वाचे असते.

पाइल्स समस्येमध्ये शौचाच्या ठिकाणच्या शिरांना सूज येत असते. तसेच शौचाच्या ठिकाणी खाज होणे, आग होणे, जळजळ आणि भयंकर वेदना होत असतात. त्रास अधिक वाढल्यास शौचावाटे रक्तसुद्धा जात असते.

मुळव्याध होण्याची कारणे (Causes of Piles) :

मुळव्याध त्रास होण्यासाठी अनेक कारणे जबाबदार असू शकतात. प्रामुख्याने चुकीचे खानपान, बद्धकोष्ठता, सततचे बैठे काम, कुटुंबात पाईल्सची अनुवंशिकता असणे, प्रेग्नन्सी आणि लठ्ठपणा असल्यास पाईल्सची समस्या होऊ शकते.

बद्धकोष्ठतेमुळे पाईल्सची समस्या होऊ शकते..
शौचाला नियमित साफ न होत असल्यास शौचाचा खडा धरत असल्यास त्यामुळे पाईल्स किंवा मुळव्याध होऊ शकतो. कारण शौचाचा खडा धरल्यामुळे मलप्रवृत्ती कठीण होते, जास्त जोर लावावा लागतो. परिणामी गुदाच्या ठिकाणी जास्त ताण येऊन पाईल्स किंवा मुळव्याध होऊ शकतो.

चुकीच्या आहारामुळे पाइल्सची समस्या होऊ शकते..
चुकीच्या खानपान यांमुळेही पाईल्सची समस्या होऊ शकते. विशेषतः वारंवार बेकरी प्रोडक्ट, जास्त तिखट व मसालेदार पदार्थ, मांसाहार, अंडी, चिकन व पचनास जड असणारे पदार्थ खाण्यामुळे हा त्रास होऊ शकतो. तसेच आहारात हिरव्या पालेभाज्या, फळभाज्या, शेंगभाज्या, फळे यांचे प्रमाण कमी असल्यासही हा त्रास होऊ शकतो.

कारण हिरव्या पालेभाज्या सारख्या आहारात पोट नियमित साफ होण्यासाठी आवश्यक असणाऱ्या तंतुमय घटकांचे प्रमाण मुबलक असते. मात्र जर असा आहार न घेतल्यास तंतुमय पदार्थांची कमतरता होऊन बद्धकोष्ठता होत असते. परिणामी पाईल्सची समस्या होत असते.

मूळव्याधची लक्षणे (Symptoms) :

• मूळव्याध समस्येमध्ये गुदाच्या शिरांना सूज येते, त्याठिकाणी कोंब किंवा मोड येतात.
• गुदाच्या ठिकाणी भयंकर वेदना होणे, खाज येणे, जळजळ व आग होणे अशी लक्षणे असतात.
• शौचाच्या वेळी त्रास अधिक वाढतो.
• काहीवेळा शौचातुन रक्तही जात असते. अधिक प्रमाणात रक्त जाण्यामुळे ऍनिमिया होऊ शकतो. अशी मूळव्याधची लक्षणे असतात.

मूळव्याध प्रकार –

1) Internal Hemorrhoid –

अंतर्गत पाईल्स हे गुदाच्या आत होतात. शौचाच्यावेळी इंटर्नल पाईल्सचे कोंब बाहेर येतात आणि नंतर पुन्हा आत आपल्या जागेवर जातात. इंटर्नल पाईल्सचे चार ग्रेड (piles grade) मध्ये वर्गीकरण केले जाते.

पहिली ग्रेड – Piles Grade I : यातून रक्त येऊ शकते मात्र यातील कोंब गुदाच्या ठिकाणी हे बाहेर येत नाहीत.

दुसरी ग्रेड – Piles Grade II : शौचाच्यावेळी या प्रकारचे कोंब बाहेर येतात आणि पुन्हा आत आपल्या जागी जातात.

तिसरी ग्रेड – Piles Grade III : शौचाच्यावेळी या प्रकारचे कोंब बाहेर येतात मात्र ते आपोआप पुन्हा आत जात नाही. ते आत जाण्यासाठी हाताने ढकलावे लागतात.

चौथी ग्रेड – Piles Grade IV : या प्रकारचे कोंब हे सतत बाहेर आलेले असतात. ते ढकलूनही आत जात नाहीत. त्या कोंब जास्त सुजलेले आणि वेदनादायक असतात.

2) External Hemorrhoid –

गुदाच्या बाहेरच्या बाजूस ह्या प्रकारचे कोंब असतात. याचे कोंब हे सुजलेले असतात. त्यामुळे अतिशय वेदनाही होत असते.

मूळव्याधीचे निदान – Piles Diagnosis :

गुदाच्या ठिकाणी खाज, जळजळ, वेदना होणे, कोंब येणे अशा लक्षणांवरून तसेच शारीरिक तपासणी करून आपले डॉक्टर मुळव्याधचे निदान करतील. गुदाच्या आत असणाऱ्या internal piles चे निदान करण्यासाठी digital rectal examination (DRE) किंवा proctoscope यांचा उपयोग केला जातो. याशिवाय काहीवेळा colonoscopy करण्याचीही आवश्यकता असू शकते.

मुळव्याध आणि उपलब्ध उपचार (Piles treatments)

मूळव्याधचा प्रकार, स्थिती यावर उपचार अवलंबून असते. सुरवातीच्या त्रासात जीवनशैलीतील बदल, योग्य आहार आणि औषध उपचार याद्वारे मूळव्याधपासून सहज सुटका करता येते. मात्र मूळव्याधकडे दुर्लक्ष केल्यास त्रास अधिक वाढतो आणि अशावेळी मात्र औषधोपचार बरोबरच काहीवेळा शस्त्रक्रियेचा (piles surgery) अवलंब करावा लागतो. मूळव्याधमध्ये कोणते उपचार उपलब्ध आहेत त्या सर्वांची माहिती खाली दिली आहे.

मूळव्याधवरील ointments व औषधे :

पाइल्समध्ये गुदाच्या ठिकाणी सूज आल्याने वेदना होत असतात. अशावेळी वेदनाशामक औषधांचा वापर यावर केला जातो. यासाठी painkillers औषधे, ointments, creams दिली जातील. बद्धकोष्ठता होत असल्यास मलाचा खडा धरतो. त्यामुळे शौचावेळी संडासला अतिशय त्रास होऊन मूळव्याध समस्या वाढते. यासाठी बद्धकोष्ठता दूर करण्यासाठी Laxatives औषधे दिली जातील.

तसेच मूळव्याधवर अनेक आयुर्वेदिक औषधे गोळ्या, काढा आणि क्रीम स्वरूपात उपलब्ध आहेत. यांमुळे मूळव्याध त्रासातील सूज, वेदना, खाज येणे, रक्त पडणे, बद्धकोष्ठता यासारख्या समस्या दूर होण्यास मदत होते.

मूळव्याध शस्त्रक्रिया पद्धती :

मुळव्याध त्रास अधिक वाढल्यास किंवा औषध उपचाराने त्रास कमी होत नसल्यास मूळव्याधवर शस्त्रक्रियेचा पर्याय निवडला जातो. साधारणपणे मूळव्याधीच्या 10 पैकी एका रुग्णाला शस्त्रक्रिया करण्याची गरज पडते. मूळव्याधमध्ये खालील पध्दतीने शस्त्रक्रियेचा वापर केला जातो.

1) Banding Treatment (बँडिंग) –

यामध्ये डॉक्टर मूळव्याधच्या कोंबाभोवती elastic बँड बांधून त्यांना होणारा रक्तपुरवठा खंडित करतात. मूळव्याध कोंबातील रक्तपुरवठा थांबल्यामुळे काही दिवसांनंतर ते कोंब पडून जातात. चौथी ग्रेड सोडून सर्व प्रकारच्या मूळव्याधांवर हा उपचार पर्याय खूप उपयुक्त आहे.

2) Piles Sclerotherapy injection (स्क्लेरोथेरपी इंजेक्शन) –

यामध्ये मूळव्याध कोंबांच्या मुळातील रक्तवाहिन्यांत एक रसायन, इंजेक्शनद्वारे सोडतात. यामुळे काही दिवसात मूळव्याधच्या कोंबाचा आकार कमी होतो. दुसऱ्या आणि तिसऱ्या ग्रेडमध्ये ही उपचार पद्धत उपयोगी आहे. बँडिंगला पर्याय म्हणून स्क्लेरोथेरपी वापरली जाते.

3) Infrared coagulation (इन्फ्रारेड कॉग्युलेशन) –

या पद्धतीत इन्फ्रारेड लाईटचा वापर करून मूळव्याधीचे मोड जाळून हटवले जातात. ही पध्दत पहिल्या व दुसऱ्या ग्रेडच्या मूळव्याधमध्ये उपचार करण्यासाठी वापरली जाते.

4) Hemorrhoidectomy (मूळव्याधची शस्त्रक्रिया) –

मूळव्याधच्या त्रासात औषध उपचार तसेच अन्य पध्दतीनेही फरक पडत नसल्यास मूळव्याधचे ऑपरेशन करण्याचा सल्ला दिला जातो. ह्या ऑपरेशनला Hemorrhoidectomy किंवा मुळव्याध शस्त्रक्रिया असे म्हणतात. या ऑपरेशनमध्ये भूल देऊन मूळव्याधीचे कोंब शस्त्रक्रियेने काढून टाकतात.

ह्या ऑपरेशनसाठी रुग्णाला तीन ते चार दिवस हॉस्पिटलमध्ये दाखल व्हावे लागते. ऑपरेशननंतर एक किंवा दोन आठवड्यात रुग्ण पूर्ववत आपली कामे करू लागतो. ह्या ऑपरेशनमुळे मूळव्याधीचा त्रास पूर्णपणे कायमचा दूर होतो. मात्र शौचासंबंधी काही तक्रारी शस्त्रक्रियेनंतर होऊ शकतात. यासाठी शस्त्रक्रियेनंतर फायबर्सयुक्त पदार्थाचा समावेश आहारात जरूर करावा.

5) Hemorrhoid stapling –

यामध्ये मूळव्याधीच्या कोंबातील रक्तप्रवाह थांबवला जातो. मुळव्याध शस्त्रक्रियेच्या तुलनेत ही पद्धत थोडी वेदनादायक नसते. मात्र यामध्ये पुन्हा-पुन्हा मूळव्याधीचा त्रास होण्याची संभावना असते. तसेच काहीवेळा या पद्धतीमुळे rectal prolapse सारख्या गंभीर गुंतागुंतीही निर्माण होऊ शकतात. त्यामुळे ह्या पद्धतीपेक्षा वर माहिती दिलेली 4 नंबरची Hemorrhoidectomy ही मूळव्याध शस्त्रक्रियाचं जास्त उपयुक्त असते.

मूळव्याध आणि घरगुती उपाय :

• मूळव्याधीच्या ठिकाणी एलोवेरा जेल लावावे. यामुळे पाइल्समधील सूज व वेदना कमी होते.
• मुळव्याध कोंब असल्यास तेथे ऑलिव्ह तेल लावावे. यामुळे कोंबातील सूज कमी होण्यास मदत होते.
• मुळव्याध कोंब असलेल्या जागी बदाम तेल लावा. यामुळे कोंबातील सूज व आग कमी होण्यास मदत होते.
• मुळव्याध समस्या असल्यास नारळाची शेंडी जाळून त्याची राख बनवावी. ही राख दररोज सकाळी उपाशीपोटी ताकातून प्यावी.
• जिरे पाण्याबरोबर बारीक वाटून त्याची पेस्ट करावी. ही पेस्ट पाइल्सच्या कोंबावर लावावी. यामुळे पाईल्समध्ये होणारी वेदना व जलन कमी होते.
• पाईल्समध्ये ताक हे अमृतच आहे. मुळव्याध असल्यास ताकात जिरेपूड मिसळून ते ताक नियमित सेवन करावे.

हे सुध्दा वाचा – मूळव्याध वरील घरगुती उपाय जाणून घ्या..

पाइल्समधील पथ्य व अपथ्य :

• फायबर्सयुक्त आहार घ्यावा.
• आहारात हिरव्या पालेभाज्या, फळे यांचा समावेश करा.
• दिवसभरात 7 ते 8 ग्लास पाणी प्यावे.
• जिरे घालून ताक प्यावे.
• जास्त तिखट, मसालेदार पदार्थ खाणे टाळावे.
• फास्टफूड, जंकफूड, बेकरी पदार्थ व पचनास जड असणारे पदार्थ खाणे टाळावे.

हे सुध्दा वाचा – मूळव्याध असल्यास कोणता आहार घ्यावा ते जाणून घ्या..

याशिवाय जीवनशैलीमध्येही काही बदल करावा. जसे की, नियमित व्यायाम करावा, अधिकवेळ एकचठिकाणी बसून राहू नये. अशी काळजी घेतल्यास मुळव्याधपासून निश्चितच सुटका करता येईल.

Read Marathi language Article about Piles Symptoms, Causes, Treatments and home remedies. Last Medically Reviewed By Dr. Satish Upalkar on February 13, 2024.