अनिमिया म्हणजे काय..?
ऍनिमियामध्ये रक्तातील तांबड्या पेशींची म्हणजे RBC ची संख्या कमी होते, तसेच RBC मधील हिमोग्लोबिनचे प्रमाण कमी होत असते. ऍनिमिया हा विकार रक्ताल्पता, पांडूरोग (रक्ताच्या कमतरतेमुळे शरीर पांढरे पडते), रक्तक्षीणता, अरक्तता या अन्य नावांनीसुद्धा ओळखला जातो. रक्तातील हिमोग्लोबिनचे प्रमाण तपासून ऍनिमियाचे निदान केले जाते.
हिमोग्लोबिन हे ऑक्सिजनला तांबड्या पेशींमार्फत शरीरातील उतींपर्यंत पोहचवण्याचे महत्वाचे कार्य करत असतो. मात्र कोणत्याही कारणाने RBCची संख्या कमी झाल्यास किंवा रक्तातील हिमोग्लोबिनचे प्रमाण कमी होते तेंव्हा शरीरातील विविध अवयवांच्या उतींपर्यंत ऑक्सिजनचा पुरवठा योग्य प्रकारे होत नाही.
अयोग्य आहार यांमुळे आपल्याकडे अनेक लोक ऍनिमियाने त्रस्त आहेत. विशेषतः सर्व वयोगटातील महिलांमध्ये ऍनिमियाचे प्रमाण चिंताजनक असे आहे.
ऍनिमियाचे प्रकार –
अनीमियाचे अनेक प्रकार असून ते अनेकविध कारणांनी होतात. जसे,
1) Iron deficiency Anemia – रक्तातील लोहाच्या कमतरतेमुळे होणारा एनीमिया.
2) Pernicious Anemia – विटामिन B12 च्या कमतरतेमुळे होणारा अनीमिया.
3) Megaloblastic Anemia – फॉलिक एसिडच्या कमतरतेमुळे होणारा एनीमिया.
4) Sickle cell diseases, Thalassemia – जेनेटिक कारणांमुळे ह्यां प्रकारचा एनीमिया होतो
अनिमिया आजाराची कारणे –
- रक्तस्त्राव झाल्याने अनीमिया उद्भवू शकतो. प्रामुख्याने अपघात, शस्त्रक्रिया, विविध कैन्सर, अल्सर, मुळव्याध, मासिक पाळी यांमुळे होणाऱया रक्तस्त्रावामुळे अनीमिया उद्भवतो.
- विविध विकारांमध्ये अनीमिया हे लक्षण आढळते. जसे किडनी फेल्युअर, आमवात, संक्रामक TB, विविध कैन्सर, हायपोथायरॉडिजम, रोग प्रतिकारक क्षमतेचे विकारांमध्ये रक्ताल्पता अनीमिया हे लक्षण आढळते.
- भोजनातील लोह, विटामिन B12, फॉलिक एसिडच्या कमतरतेमुळे,
- योग्य वयापुर्वीच गर्भावस्था येणाऱया स्त्रियांमध्ये,
- मासिकस्त्रावावेळी अधिक रक्त स्त्राव झाल्याने महिलांमध्ये,
- अतड्यांतील कृमींमुळे,
- रक्तस्त्रावयुक्त मुळव्यधीच्या विकारांनी पिडीत रुग्णांमध्ये अरक्तता उत्पन्न होते.
एनीमियाची लक्षणे –
- शरीर पांढरे पडणे, त्वचा पांढरी, निस्तेज होणे,
- चक्कर येणे,
- शारीरीक दुर्बलता, थकवा जाणवणे,
- छातीत धडधडणे,
- रुग्ण भरभर श्वास घेऊ लागतो (Breathlessness)
- भूक मंदावणे,
- चेहरा, पाय, शरीरावर सुज आलेली आढळते,
- अल्प परिश्रमानेसुद्धा धाप लागणे,
- त्वचा, नखे निस्तेज रुक्ष होतात, नखे सहज तुटु लागतात, नखे चपटी होतात ही लक्षणे अनीमिया मध्ये व्यक्त होतात.
पांडुरोग निदान –
पेशंट हिस्ट्री, व्यक्त लक्षणे, शारीरीक तपासणीद्वारे अनिमियाच्या निदानास सुरवात होते. याशिवाय खालिल वैद्यकिय चाचण्यांचा अनीमियाच्या निदानासाठी आधार घ्यावा लागतो.
रक्त परिक्षण – CBC test यामध्ये, रक्तातील तांबड्या पेशींची RBC संख्या मोजली जाते. रक्तातील हिमोग्लोबिनचे प्रमाण तपासले जाते, रक्तातील B12, फॉलिक एसिड, लोह यांचे प्रमाण तपासले जाते. अनीमियाच्या निदानासाठी कधीकधी मल-मूत्र परिक्षणसुद्धा करणे गरजेचे असते.
हिमोग्लोबिनचे नॉर्मल प्रमाण किती असावे..?
पुरुषांमध्ये 13.5 ते 17.5 तर स्त्रियामध्ये 12.0 ते 15.5 इतके हिमोग्लोबिनचे प्रमाण आवश्यक असते. हिमोग्लोबिन हा रक्तातील अतिशय महत्त्वाचा घटक असून, तो ‘आयर्न’ (लोह) आणि ‘प्रोटीन’ (प्रथिने) यापासून बनलेला असतो.
अनीमिया उपचार मार्गदर्शन –
अधिक काळापर्यंत अनीमियाची स्थिती राहिल्यास, शारीरीक दुर्बलता निर्माण होते, कार्य करण्याची क्षमता कमी होते, हृद्यावर अनिष्ट परिणाम होतात. त्यामुळे यावर वेळीच योग्य उपचार करणे आवश्यक असते. अनीमियामध्ये शारीरीक दुर्बलता कमी करण्यासाठी उपचार योजले जातात. पूरक औषधे, व्हिटॅमिन दिले जाते. रक्त कमी असल्यास रुग्णास रक्त चढवले जाते, ऑक्सिजनचा पुरवठा केला जातो.
काहीवेळा व्हिटॅमिन बी -12 च्या इंजेक्शनची आवश्यकता असते. रक्तस्त्राव झाल्यास किंवा हिमोग्लोबिनची पातळी खूप कमी असल्यास, रक्त चढवण्याची आवश्यकता भासू शकते.
ऍनिमिया होऊ नये म्हणून अशी घ्यावी काळजी –
- पोषकतत्वयुक्त संतुलित आहार घ्यावा. विशेषता लोह, फॉलिक एसिड, जीवनसत्व ब12 ह्या पोषकतत्वांनी युक्त आहार घ्यावा.
- मद्यपान, धुम्रपान इ. व्यसनांपासून दूर राहावे.
- गर्भावस्थेमध्ये अनीमिया उत्पन्न होऊ नये यासाठी डॉक्टरांनी दिलेली लोह आणि फॉलिक एसिडची औषधे वेळच्यावेळी घ्यावीत.
- मासिक पाळीमध्ये अधिक स्त्राव येत असल्यास स्त्रीरोग तज्ञांद्वारा उपचार करुन घ्यावेत.
अनिमिया आणि आहार पथ्य –
आहारातील लोह, व्हिटॅमिन बी -12 आणि फोलेटची कमतरता झाल्यामुळे अनीमियाची स्थिती निर्माण झालेली असल्यास पौष्टिक पूरक आहार घेतला पाहिजे. हिमोग्लोबिन वाढवण्यासाठी आहारात पालक, लाल माठ यासारख्या हिरव्या भाज्या समाविष्ट कराव्यात. तसेच काळ्या मनुका, खजूर, आंबा, पेरू, बीट, सफरचंद यामध्ये मुबलक प्रमाणात लोह असल्याने ही फळे जरूर खावीत.
याशिवाय दूध व दुधाचे पदार्थ, नारळ, शेंगदाणे, तीळ, गुळ, मसूर डाळ, मोड आलेली कडधान्ये, सुखामेवा, अंडी, मांस, मासे, चिकन यांचाही आहारात समावेश असावा. यांमुळे हिमोग्लोबिनचे प्रमाण वाढण्यास मदत होते.
हे सुद्धा वाचा..
हिमोग्लोबिनचे प्रमाण कसे वाढवावे ते जाणून घ्या.
Read Marathi language article about Anemia Causes, Types, Symptoms and Treatment. Last Medically Reviewed By Dr. Satish Upalkar on February 14, 2024.
