चक्कर येणे – Vertigo :
चक्कर येणे ही एक सामान्य अशी आरोग्यविषयक तक्रार आहे. यामध्ये चक्कर आल्याची म्हणजे आजूबाजूच्या वस्तू आपल्याभोवती फिरत असल्याची भावना होत असते. चक्कर येणे या त्रासाला वैद्यकीय भाषेत व्हर्टीगो (Vertigo) असे संबोधतात.
चक्कर येते तेव्हा रुग्णास मळमळ होणे, अस्वस्थता वाटणे, अंधारी येणे, घाम येणे यासारखीही लक्षणे जाणवू लागतात. तसेच चक्कर येऊन पडल्यानंतर थोड्या वेळापुरती बेशुद्धीही येऊ शकते.
चक्कर येण्याची कारणे (Causes of Vertigo) :
अनेक कारणांमुळे चक्कर येऊ शकते. प्रामुख्याने रक्तातील साखरेची पातळी कमी झाल्यास, कानासंबंधित आजार, लो ब्लडप्रेशर, डिहायड्रेशन, मानसिक ताण यांमुळे चक्कर येत असते. चक्कर येण्याची कारणे पुढीलप्रमाणे आहेत.
- कानातील विविध आजारांमुळे चक्कर येते,
- कानात इन्फेक्शन किंवा मळ झाल्यामुळे,
- रक्तदाब कमी झाल्यामुळे,
- रक्तातील साखर कमी झाल्यामुळे चक्कर येते,
- शरीरातील पाणी कमी झाल्याने डिहायड्रेशनमुळे चक्कर येते,
- रक्ताल्पता किंवा ऍनिमियामुळे चक्कर येते,
- स्पॉंडिलायसिस ह्या मानेच्या विकारामुळे,
- डोळ्यांचे आजार, अपस्मार (फिट येणे), ताप, डोकेदुखी, मायग्रेनच्या त्रासामुळेही चक्कर येऊ शकते.
- उंच ठिकाणावरून खाली पाहणे,
- प्रवासावेळी बाहेर डोकावणे,
- मानसिक तणाव तसेचं काही औषधांच्या दुष्परिणामामुळेही चक्कर येत असते.
चक्कर येण्याची काही गंभीर कारणे :
- कानासंबंधीत मेनियर आजार झाल्यामुळे चक्कर येऊ शकते. या आजारात शरीराचा तोल संभाळण्यावर परिणाम होतो.
- मेंदूला काही कारणांमुळे रक्तातून मिळणारा ऑक्सिजनचा पुरवठा कमी झाल्यास चक्कर येते.
- जुलाब-उलट्यांमुळे किंवा उष्णतेमुळे अधिक घाम येणे किंवा जास्त व्यायाम केल्याने शरीरातील पाण्याचे प्रमाण कमी झाल्यास डिहायड्रेशनमुळेही चक्कर येऊ शकते.
- डोक्याला दुखापत झाल्यामुळे,
- पक्षाघात (स्ट्रोक), हृदयविकार, मल्टिपल स्क्लेरोसिस, ब्रेन ट्युमर्स या गंभीर आजारातही चक्कर येऊ शकते.
चक्कर येण्याची लक्षणे (Vertigo symptoms) :
- आजूबाजूच्या वस्तू आपल्याभोवती फिरत आहेत असे वाटते,
- डोके गरगरणे,
- कानात आवाज ऐकू येणे,
- घाम अधिक येणे,
- डोळ्यासमोर अंधारी येणे,
- मळमळ व उलटी होणे,
- डोके दुखणे,
- शरीराचा तोल जाऊन खाली पडणे,
- काहीवेळा बेशुद्ध होऊन पडणे,
चक्कर येण्याची अशी लक्षणे यामध्ये असतात.
हे सुध्दा वाचा – डोके गरगरणे याची कारणे, लक्षणे व उपाय जाणून घ्या.
चक्कर येणे यावर उपचार (Vertigo treatments) :
कोणत्या कारणांमुळे चक्कर येत आहे यानुसार यावर उपचार ठरतात. त्यामुळे चक्कर येत असल्यास, ती कशामुळे येत आहे याचे निश्चित निदान होणे आवश्यक असते. निदानासाठी आपले डॉक्टर डोळे व कानांची तपासणी करतील, रक्तदाब, ब्लडशुगर तपासले जाईल. काहीवेळा एक्स-रे, CT स्कॅन, MRI स्कॅन किंवा सेरेब्रल अँजिओग्राफी अशा तपासण्या करण्याची आवश्यकता भासू शकते.
चक्कर येणे यावर प्रामुख्याने वेस्टिब्युलर ब्लॉकिंग एजंट्स (VBA) प्रकारची औषधे वापरली जातात. यासाठी Meclizine सारखी अँटीहिस्टामाइन्स, बेंझोडायजेपाइन्स किंवा antiemetics अशी औषधे डॉक्टर देऊ शकतात.
चक्कर येणे यावरील उपाय –
- चक्कर आल्यासारखे वाटू लागल्यास खाली बसावे.
- शक्य असल्यास काहीवेळ झोपून आराम करावा.
- यावेळी झोपताना पाय थोडे वर आणि डोके खाली करावे. त्यामुळे मेंदूला रक्तपुरवठा होण्यास मदत होते.
- पाणी प्यावे. शहाळ्याचे पाणी किंवा फळांचा ताजा रस सुद्धा पिऊ शकता.
- जास्त व्यायाम अथवा उपवास यामुळे रक्तातील साखरेचे प्रमाण कमी होऊन चक्कर येऊ शकते. अशावेळी थोडी साखर खायायला दिल्यास ही चक्कर लगेच थांबते.
- चक्कर येऊन पडल्यानंतर आलेली बेशुद्धी थोडया वेळात नाहीशी होते. अनेकदा आपोआप बरे वाटते. रुग्ण शुद्धीवर येण्यासाठी त्याच्या तोंडावर हलकेसे पाणी शिंपडू शकता.
चक्कर येऊ नये यासाठी हे करावे उपाय –
- वेळेवर आहार घ्यावा. अधिकवेळ उपाशी राहू नये.
- आहारात हिरव्या पालेभाज्या, फळभाज्या, ताजी फळे, धान्ये, दूध व दुधाचे पदार्थ, सुखामेवा, ग्रीन टी, मांस, मासे, अंडी यांचा समावेश असावा.
- अँटीऑक्सिडेंट, व्हिटॅमिन-D व ओमेगा-3 फॅटी ऍसिड असणारे पदार्थ खाण्यामुळे चक्कर येण्याची समस्या दूर होण्यास मदत होते.
- हिरव्या भाज्या व विविध फळे यात उपयुक्त अँटीऑक्सिडेंट असतात तर मासे व सुखामेवा यात ओमेगा -3 फॅटी ऍसिड असते.
- व्हिटॅमिन-D साठी सकाळच्या कोवळ्या उन्हात 10 मिनिटे बसावे.
- तेलकट, मसालेदार व पित्त वाढवणारे पदार्थ खाणे टाळावे.
- चहा कॉफी, सोडायुक्त कोल्ड्रिंक्स पिणे टाळावे.
- दिवसभरात पुरेसे म्हणजे किमान सात ते आठ ग्लास पाणी प्यावे.
- नियमित व्यायाम आणि योगासने करावीत.
- मोकळ्या हवेत फिरायला जावे.
- पुरेशी झोप व विश्रांती घ्यावी.
- मानसिक ताण-तणावापासून दूर राहावे.
- काहीवेळा बेडवरून झोपलेल्या स्थितीतून लगबगीने उठून उभे राहिल्याने रक्तदाब घसरतो व त्यामुळे चक्कर येऊ शकते. यासाठी बेडवरून उठताना थोडावेळ बसून सावकाश उभे राहावे.
- डोकेदुखी किंवा अंगदुखी यावर उठसूठ आयबुप्रोफेन, ऍस्पिरिन अशी वेदनाशामक गोळ्या औषधे घेणे टाळावे.
- तंबाखू, स्मोकिंग, अल्कोहोल या व्यसनांपासून दूर राहावे.
- वरचेवर जर चक्कर येण्याचा त्रास होत असल्यास डॉक्टरांकडे जाऊन त्रासाचे निदान आणि उपचार करून घ्यावेत.
हे सुध्दा वाचा – लकवा मारणे याची कारणे, लक्षणे व उपाय जाणून घ्या.
डॉक्टरांकडे कधी जाणे आवश्यक आहे ..?
चक्कर आलेल्या रुग्णात जर खालील धोकादायक लक्षणे दिसून आल्यास त्या रुग्णास तात्काळ डॉक्टरांकडे घेऊन जावे.
- तीव्र डोकेदुखी,
- वस्तूच्या दोन-दोन प्रतिमा दिसणे (Double vision – diplopia),
- डोळ्यांनी अजिबात न दिसणे,
- ऐकू न येणे,
- बोलण्यास त्रास होणे,
- हाता-पायात कमजोरी जाणविणे,
- चालण्यास असमर्थ असणे,
- छातीत दुखणे
- तोल जाऊन पडणे,
- रुग्ण अधिक काळ बेशुद्ध असणे,
ही लक्षणे दिसून येत असल्यास रुग्णास तातडीने दवाखान्यात घेऊन जावे किंवा 108 ह्या क्रमांकावर फोन करून रुग्णवाहिका बोलावून घ्यावी.
हे सुध्दा वाचा – ब्रेन ट्युमरची कारणे, लक्षणे व उपाय जाणून घ्या.
Read Marathi language article about Vertigo Symptoms, Causes, Treatment. Last Medically Reviewed on February 20, 2024 By Dr. Satish Upalkar.
