ब्रेन ट्यूमर – Brain tumor) :
मेंदूमध्ये पेशींची विकृतजन्य वाढ होऊन गाठ तयार होते त्याला ब्रेन ट्यूमर असे म्हणतात. एकूण 120 प्रकारचे ब्रेन ट्यूमर असून मेंदूमध्ये होणाऱ्या सर्वच गाठी ह्या कॅन्सरच्या असतीलच असे नाही. कारण मेंदूमध्ये प्रामुख्याने दोन प्रकारच्या ट्यूमरच्या गाठी होऊ शकतात. एक म्हणजे कँसर नसणाऱ्या सौम्य गाठी (benign ट्यूमर) आणि दुसरा प्रकार म्हणजे कँसर असणाऱ्या घातक गाठी (malignant ट्यूमर).
त्यामुळे ‘ब्रेन ट्यूमर झाला म्हणजे तो कॅन्सरच असणार’, असा गैरसमज करून घेऊ नये. कारण मेंदूतील टय़ूमरची गाठ कॅन्सरची असण्याची शक्यता साधारणपणे 50 ते 60 टक्के इतकी असते. म्हणजेच उरलेल्या 50 टक्के रुग्णांचा ट्यूमर हा कॅन्सरचा नसतो. समाधानकारक बाब म्हणजे भारतात ब्रेन कॅन्सरचे प्रमाण अत्यंत कमी आहे. एक लाख लोकांमध्ये केवळ दोन ते तीन व्यक्तींमध्येच ब्रेन कॅन्सरचे प्रमाण आढळते.
Malignant प्रकारातील ट्यूमरच्या गाठी ह्या कॅन्सरच्या असतात त्यांच्यावर वेळीच योग्य उपचार न केल्यास जिवावरही बेतू शकते. तसेच मेंदूमध्ये कोणत्याही प्रकारच्या ट्युमरची वाढ होऊ लागते तेंव्हा आपल्या डोक्याच्या कवटीच्या आत मेंदूला आणि त्या नवीन होणाऱ्या गाठींना जागा कमी पडू लागते. अशावेळी डोक्याच्या आतमध्ये प्रचंड दाब पडू लागतो त्यामुळे मेंदूचे नुकसान होऊ लागते आणि प्रसंगी जिवावरही बेतू शकते.
ट्यूमर्समुळे मेंदूवर दाब पडत असताना 70 ते 80 टक्के रुग्णांमध्ये काही लक्षणे दिसून येऊ शकतात. यामध्ये डोकेदुखी, चक्कर येणे, उलटी होणे अशा लक्षणांबरोबरच मेंदूच्या ज्या भागावर जास्त दाब पडतो आहे त्या भागाशी संबंधित असलेल्या शारीरिक कार्यात बिघाड होणे अशी लक्षणे दिसू शकतात.
यामुळे दृष्टी कमजोर होऊन वस्तू अस्पष्ट दिसणे, बोलताना अडखळायला होणे, डाव्या किंवा उजव्या हाता-पायातली ताकद कमी होणे अशी लक्षणेही यामुळे दिसू शकतात. तर वीस टक्के रुग्णांमध्ये मेंदूत ट्युमर हा खूप सावकाश वाढतो. त्यामुळे मेंदूतली जागा व्यापली जाण्याची प्रक्रियाही हळुवार होते त्यामुळे अशा रुग्णांमध्ये ब्रेन ट्यूमरची कोणतीही लक्षणे दिसत नाहीत.
याशिवाय ब्रेन ट्यूमर्सचे प्रायमरी आणि सेंकडरी अशा दोन विभागात वर्गीकरण केले जाते. प्रायमरी ब्रेन ट्यूमर हे मेंदूमध्ये निर्माण होऊन मेंदूमध्येच वाढतात तर सेंकडरी ब्रेन ट्यूमर हे शरीरातील इतर अवयवांतील कॅन्सरच्या पेशी रक्तातून पसरून मेंदूच्या ठिकाणी येऊन ट्यूमर तयार करीत असतात. म्हणजे जर एखाद्यास फुफुसाचा कर्करोग, पोटाचा कर्करोग किंवा ब्रेस्ट कँसर असल्यास त्यातील विकृत पेशी मेंदूत येऊन कॅन्सरच्या गाठी निर्माण करतात हा घातक प्रकार असून याला मेटास्टॅटीक ब्रेन ट्यूमर असेही म्हणतात.
ब्रेन कँसरची कारणे ( Brain tumor causes) :
पेशींमध्ये होणारे जेनेटिक बदल हे प्रामुख्याने ट्यूमर्स निर्माण होण्यासाठी कारणीभूत असतात. याशिवाय खालील कारणे
- अनुवंशिकतेमुळे ब्रेन ट्यूमर होण्याचा धोका अधिक असतो. कुटुंबामध्ये रक्तातील नात्यामध्ये कोणाला ब्रेन ट्यूमर झालेला असणे.
- अणुऊर्जा प्रकल्पातील किरणोत्सर्ग (रेडीएशनच्या) किंवा सतत केमिकल्स संपर्कात काम करणाऱ्या लोकांना ब्रेन ट्युमर होण्याचा धोका अधिक असतो.
- दूषित वायू प्रदूषणामुळेही ब्रेन ट्युमर होण्याचा धोका अधिक असतो.
- सर्वच वयातील व्यक्तींमध्ये ब्रेन ट्युमर होऊ शकतात. त्यातही 15 ते 60 वर्ष वयोगटातील व्यक्तींना ब्रेन ट्युमर होण्याचा जास्त धोका असतो.
- अमेरिकन ब्रेन ट्युमर असोसिएशनच्या अभ्यासानुसार ज्यांना लहानपणी कांजण्या (chicken pox) झाला नाही त्यांना मोठेपणी ब्रेन ट्यूमर्स होण्याचा अधिक धोका असतो.
ब्रेन ट्यूमरची लक्षणे (Symptoms of Brain tumor) :
डोक्याच्या आतमध्ये वाढणाऱ्या ट्युमरचा मेंदूवर दाब पडून खालील लक्षणे दिसू शकतात,
- तीव्र डोकेदुखी होणे, प्रामुख्याने सकाळच्या वेळी जास्त प्रमाणात डोके दुखणे,
- उलटी होणे,
- अंधुक दिसणे, दृष्टी कमजोर होऊन वस्तू अस्पष्ट दिसणे,
- चक्कर अथवा फीट येणे,
- हात व पाय अशक्त होणे,
- चालताना तोल जाणे,
- बोलताना अडखळणे,
- स्मृतीभ्रंश होणे अशी लक्षणे ब्रेन ट्यूमरची असू शकतात.
ब्रेन ट्यूमर निदान व तपासणी :
शारीरिक तपासणी, मेडिकल हिस्ट्री यामधून जर ब्रेन ट्यूमर आहे असे आपल्या डॉक्टरांना वाटत असल्यास ते त्या ट्युमरचे निदान करण्यासाठी काही वैद्यकीय चाचण्या करण्याच्या सूचना देतील. यामध्ये CT स्कॅन, MRI स्कॅन किंवा डोक्याचा एक्सरे याद्वारे मेंदूतील ट्यूमर्सची तपासणी केली जाते.
याशिवाय मेंदूची Cerebral Angiography करूनही याचे निदान केले जाते तसेच ट्युमरची बायोप्सी म्हणजे टय़ूमरचा छोटासा तुकडा निदान करण्यासाठी काढून घेतला जातो. बायोप्सी करण्यासाठी स्टिरिओटॅक्टिक सर्जरीचा अवलंब केला जातो. अशाप्रकारे मेंदूत असलेली गाठ ही साधी आहे की कॅन्सरची आहे याचे निदान होते व त्यावर पुढील उपचारांची दिशा ठरते.
ब्रेन ट्यूमरचे वर्गीकरण (Grades) कसे करतात..?
ट्यूमर्सच्या पेशींची तीव्रता व स्वरूप यावरुन ट्यूमरचे चार प्रमुख ग्रेडमध्ये वर्गीकरण केले जाते.
ग्रेड-1 : यामध्ये ट्युमरची वाढ हळूहळू होते. मेंदूमध्ये ट्युमर वाढत असताना कोणतीही लक्षणे विशेषतः जाणवत नाहीत. या ग्रेड-1 मधील ब्रेन ट्युमरवर ऑपरेशन करून रुग्ण पूर्णपणे बरा होऊ शकतो.
ग्रेड-2 : यामध्ये ट्युमरची वाढ हळूहळू होते व ते इतर टीश्यू मध्येही पसरु शकतात. या ग्रेड-2 मधील ब्रेन ट्युमरवर ऑपरेशन करून उपचार केले जातात मात्र ऑपरेशननंतरही पुन्हा ट्युमर होऊ शकतात.
ग्रेड-3 : यामध्ये ट्युमरची वाढ जलदरीत्या होते. ट्यूमर ऑपरेशननंतर टाकल्यावरही परत परत येत असतात.
ग्रेड-4 : यामध्ये ट्युमरची वाढ जास्त जलदरीत्या होते व ते इतर ठिकाणीही लगेच पसरतात. हा ट्यूमर प्राणघातक असू शकतो.
ब्रेन ट्यूमर उपचार (Brain tumor treatment) :
ट्यूमरची ग्रेड, प्रकार, ठिकाण आणि रुग्णाचे वय, फीटनेस यानूसार ब्रेन ट्यूमरवरील उपचार अवलंबून असतात. आज अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून ब्रेन ट्युमरच्या रुग्णांना जीवनदान देणे सहज शक्य झाले आहे. शस्त्रक्रियेसाठी कॅव्हिट्रॉन अल्ट्रा-साऊंड अ‍ॅस्पिरेटर (CUSA) आणि अद्ययावत दुर्बिणींचा वापर यामुळे शस्त्रक्रिया अधिक सुकर बनल्या आहेत. ट्यूमरचे लहान तुकडे करून काढण्याऐवजी CUSA या यंत्रणेद्वारे टय़ूमरला वाफ स्वरूपात आणून शोषून नष्ट केले जाते.
पहिल्या व दुसऱ्या ग्रेडमधील ट्यूमरमध्ये केवळ शस्त्रक्रिया करून उपचार करता येतात. उपचारांनंतर रुग्ण त्याचे उरलेले आयुष्य अगदी पुर्वीसारखेच जगू शकतो. तर तिसऱ्या किंवा चौथ्या ग्रेडमधील दुर्धर ट्यूमरमध्ये कॅन्सरच्या पेशींना नष्ट करण्यासाठी ऑपरेशन, रेडीएशन थेरपी व केमोथेरपीचाही वापर करण्यात येतो. कँसरच्या पेशींना नष्ट करण्यासाठी केमोथेरपी मध्ये तोंडावाटे अथवा आयव्हीद्वारे नसांमधून किमो औषधे देण्यात येतात.
ब्रेन ट्युमरच्या बाबतीत ट्यूमरची ग्रेड जितकी जास्त तितकी त्यातून वाचण्याची शक्यता कमी होते. चौथ्या ग्रेडमधील ट्यूमर असल्यास रुग्णाचा जगण्याचा कालावधी 15 महिनेही असू शकतो.
ट्यूमरवर उपचार केल्यानंतर ते ट्युमर पुन्हा होऊ शकतात यासाठी उपचारानंतर फॉलोअप घेणेही गरजेचे असते. यासाठी उपचार झाल्यावरही डॉक्टरांनी दिलेली औषधे, सूचना व नियमित तपासणी यांचे पालन करणे गरजेचे असते. उपचार झाल्यानंतर रुग्णास पूर्वरत जीवन सहज जगता यावे यासाठी विशिष्ट व्यायाम, फिजिओथेरपी, Occupational therapy आणि speech therapy यांचाही समावेश आपले डॉक्टर करू शकतात.
ब्रेन कँसर संबंधित काही महत्वाच्या प्रश्नांची उत्तरे..
मेंदूत होणारे सर्व ट्यूमर हे कॅन्सरचे ट्यूमर असतात का..?
– नाही, मेंदूमध्ये होणारे सर्वच गाठी ह्या कॅन्सरच्या असतीलच असे नाही. कारण मेंदूमध्ये प्रामुख्याने दोन प्रकारच्या ट्यूमरच्या गाठी होऊ शकतात. एक म्हणजे कँसर नसणाऱ्या सौम्य गाठी (benign ट्यूमर) आणि दुसरा प्रकार म्हणजे कँसर असणाऱ्या घातक गाठी (malignant ट्यूमर).
त्यामुळे ‘ब्रेन ट्यूमर झाला म्हणजे तो कॅन्सरच असणार’, असा गैरसमज करून घेऊ नये. कारण मेंदूतील टय़ूमरची गाठ कॅन्सरची असण्याची शक्यता साधारणपणे 50 ते 60 टक्के इतकी असते. म्हणजेच उरलेल्या 50 टक्के रुग्णांचा ट्यूमर हा कॅन्सरचा नसतो. समाधानकारक बाब म्हणजे भारतात ब्रेन कॅन्सरचे प्रमाण अत्यंत कमी आहे. एक लाख लोकांमध्ये केवळ दोन ते तीन व्यक्तींमध्येच ब्रेन कॅन्सरचे प्रमाण आढळते.
मोबाईल फोन वापरल्याने ट्यूमर अथवा कॅन्सर होऊ शकतो का..?
– मोबाईल, स्मार्टफोन हे आज सर्वांच्याच आयुष्याचे भाग झाले आहेत. आपण वापरत असलेल्या मोबाईल फोनमधून रेडीओ-फ्रिक्वेन्सी उर्जा प्रसारीत होत असते. मोबाईल किंवा स्मार्टफोन वापरल्याने कँसर होतो का यावर जगभरात अनेक संशोधन झालेली आहेत. त्यांच्या निष्कर्षानुसार मोबाईलचा वापर केल्यामुळे कँसर होत नसल्याचे सिद्ध झाले आहे.
तरीही मोबाईल, स्मार्टफोनचा अतिवापर हा धोकादायक ठरू शकतो. अर्ध्या तासाहून जास्त वेळ मोबाईल कानाला लावून बोलणे मेंदूच्या आरोग्यासाठी धोकादायक असते. मोबाईलच्या अतिवापरामुळे डोकेदुखी, कानाच्या तक्रारी, डोळ्यांचे विकार, झोपेच्या तक्रारी, चिडचिड, स्मृतीभ्रंश, एकाग्रता कमी होणे अशा समस्या वाढू शकतात. लहान मुलांच्या आरोग्याच्यादृष्टीने मोबाईल धोकादायकच असतात.
त्यामुळे गरजेपुरताच मोबाईल, स्मार्टफोनचा वापर करावा. मोबाईल पॅक फ्री आहे म्हणून तासनतास फोन कानाला लावून बोलण्यात काहीच अर्थ नाही. तसेच मोबाईल रात्री झोपताना डोक्याजवळ ठेऊ नये कारण ती एक इलेक्ट्रॉनिक वस्तू असल्याने शॉर्टसर्किट होऊन आगही लागू शकते.
ब्रेन ट्यूमरवर उपचार झाल्यावरही पुन्हा ट्यूमर होऊ शकतात का..?
– ब्रेन ट्यूमरवर उपचार केल्यानंतर ते ट्युमर पुन्हा होऊ शकतात यासाठी उपचारानंतर फॉलोअप घेणेही गरजेचे असते. यासाठी उपचार झाल्यावरही आपल्या डॉक्टरांनी दिलेली औषधे, सूचना व नियमित तपासणी यांचे पालन करणे गरजेचे असते.
मेंदूचा कर्करोग होऊ नये म्हणून अशी घ्यावी काळजी :
- धूम्रपान, सिगारेट, तंबाखू यासारख्या व्यसनांपासून दूर राहावे,
- मद्यपान, दारूचे व्यसन करणे टाळावे,
- नियमित व्यायाम करावा, दररोज किमान 30 मिनिटे तरी व्यायामासाठी द्यावीत.
- वजन आटोक्यात राहील याकडे लक्ष द्यावे. वजन कमी करण्यासाठीचे उपाय जाणून घ्या..
- चरबीयुक्त पदार्थ, तळलेले पदार्थ भरपूर प्रमाणात खाणे टाळावे.
- आहारात विविध भाज्या, फळे यांचा समावेश अधिक असावा.
- बाजारातून आणलेली फळे, भाज्या स्वच्छ धुवुनच खावीत कारण यावर भरपूर कीटकनाशके फवारलेली असतात. फ्लॉवर, कोबी ह्या भाज्या खाणे टाळावे कारण यावर फवारणी केलेली कीटकनाशके भरपूर प्रमाणात असतात.
- हवा जास्त प्रदूषित असणाऱ्या ठिकाणी जाणे टाळावे.
- मोबाईल, स्मार्टफोन कानाला लावून जास्त वेळ बोलत राहणे टाळावे. तसेच मोबाईल, स्मार्टफोन, लॅपटॉप यांचा मर्यादित वापर करावा.
- वारंवार डोकेदुखी, चक्कर येणे यासारखा त्रास होत असल्यास आपल्या डॉक्टरांकडून होणाऱ्या त्रासावर निदान व उपचार करून घ्यावे.
- डोकेदुखीवर उठसूट गोळ्या खाणे किंवा स्वतःच्या मर्जीने मेडिकल स्टोअर्समधून औषधे आणून परस्पर उपचार करणे टाळावे.
हे सुद्धा वाचा..
Read Marathi language article about Brain tumor Causes, Symptoms, Diagnosis and Treatments. Last Medically Reviewed on February 20, 2024 By Dr. Satish Upalkar.
